فراشناخت و نقش آن در فرآیند یاددهی - یادگیری
درآمد
آشنایی با مبحث فراشناخت و نقش آن در فرآیند یاددهی- یادگیری تلاشی است جهت برداشتن گامی مؤثر توسط مربیان و معلمان تا در سایهی آن بتوانیم نسل جوان را به قلهها رفیع علم و دانش برسانیم.فراشناخت بهمعنای اندیشه دربارهی تفکر است و نگرش فراشناختی به شناخت و آگاهی انسان از شناختها و آگاهیهای وی اطلاق میشود و دارای سه مؤلفهی دانش بیانی،دانش رویهای و دانش بافتی یا زمینهای است.از طریق روشهای زیر می توان به توسعهی فراشناخت در یادگیرندگان پرداخت:تعیین اینکه«چه میدانیم؟»و«چه نمیدانیم؟»بیان فکر و صحبت کردن دربارهی تفکرات شخصی،نشریهنویسی یا ثبت خاطرات،برنامهریزی و خودگردانی،گزارش فرآیندهای فکری و خودارزیابی و همچنین استفاده از روش رایزنی به منظور افزایش رفتارهای فراشناختی در دانش آموزان.
مقدمه
فراشناخت1یکی از تازهترین شعارهایروز در روانشناسی و تعلیم و تربیت است.اگرچه بیش از دو دهه از حضور فراشناخت در فرهنگ واژگان روانشناسی نمیگذرد اما شواهد گسترده،حاکی از جایگاه ویژهی آن نزد محققان و صاحبنظران بینالمللی است(فولاد چنگ،1381).
هدف اصلی آموزش و پرورش یا تعلیم و تربیت این است که در رفتار فرد،یعنی در دانش،مهارتها،عادات و نگرشهای او تغییر مثبت ایجاد کند(زندیپور 1382).
برای رسیدن به این هدف اتخاذ شیوهها و روشهای نوین لازم و ضروری است.برای افزایش کارایی و بهرهوری در تدریس و مشاوره، دانشمنتدان علوم رفتاری نظریهها و روشهای مختلفی را پیشنهاد کردهاند که متناسب با تحولات دانش تعلیم و تربیت برخی از این روشها جدید و نوین هستند که«فراشناخت»نیز یکی از این شیوه هاست.
یافتههای پژوهشی وسیعی دربارهی نقش فراشناخت در زمینههایی نظیر حل مسئله،خواندن،نگارش،یادگیری و...حکایت از آن دارد که نظام فعلی آموزش و پرورش را باید در جهت تأکید بر فراشناخت حرکت داد.اگر آموزش و پرورش را باید در جهت تأکید بر فراشناخت حرکت داد.اگر آموزش و پرورش به دنبال تربیت دانشآموزانی است که بتوانند از عهدهی حل مسائل مختلف جامعهی متحول فردا برآیند و مسئولیت یادگیری خویش را برعهده گیرند باید فراشناخت را در برنامههای خود وارد کنند و به گسترش مهارتهای فراشناختی بپردازند.زیرا مهارتهای فراشناختی به افراد کمک میکند تا خودشان را با موقعیتهای جدید سازگار کنند.بسیاری از صاحبنظران از جمله جکوبسن2بر این عقیده هستند که هرگونه اصلاح در نظام تربیتی،مستلزم در نظر گرفتن یافتههای پژوهشهای فراشناختی و استفاده از آنها در برنامه های آموزشی است(فولاد چنگ،1381).
دانشآموزان با استفاده از این شیوهها میتوانند در فرایند یاددهی- یادگیری،خودآغازگری،خودمشاهدهگری و خودقضاوتی فعالانه مشارکت جسته و در نهایت به انسان توسعهیافته مبدل گردند.مدیران،مربیان و معلمان در این مقاله با مفهوم و تعریف فراشناخت آشنا شده و دو مؤلفهی بزرگ فراشناخت یعنی دانش و کنترل خود و دانش و کنترل فرایند و عناصر تشکیلدهندهی فراشناخت و همچنین راهبردهایی که توسط آنها میتوان به توسعهی فراشناخت اقدام کرد آشنا خواهند شد.
تعریف فراشناخت
اولین بار فلاول3(1976)این اصطلاح با به کار برد.به نظر فلاول فراشناخت بهمعنای«دانش دربارهی شناخت،فرایندهای شناختی و هر آنچه مربوط به آن است و همچنین بهمعنای بازبینی،تنظیم و ارزیابی فعالانهی فعالیتهای شناختی است.»
(به تصویر صفحه مراجعه شود) به بیان فلاول،فراشناخت هم شامل دنش فراشناختی و هم شامل تجربه،تنظیم یا کنترل فراشناختی است(فولاد چنگ،1381). به عقیدهی براون4(1984)فراشناخت بهمعنای تفکر دربارهی تفکر است(خرازی،1375).بهعبارت سادهتر،نگرش فراشناختی به شناخت و آگاهی انسان از شناساییها و آگاهیهای وی اطلاق میشود و سه مؤلفهی:دانش بیانی5(دانشی که با حقایق و اطلاعات سروکار دارد)، دانش رویهای6(دانشی که مشتمل بر عملیات و فعالیتهایی است که برای انجام کار و وظیفه انجام میگیرد و آن چگونه دانستن است) و دانش بافتی یا زمینهای7(دانشی که مربوط به دانستن چراییها در یک بافت و زمینه است)جزء ابعاد اساسی فراشناخت تلقی میگردند (قورچیان و همکاران،1377).
عناصر فراشناخت
متفکران عناصر و مؤلفههای فراشناخت را به گونههایی مختلف معرفی کردهاند.برای مثال فلاول(1978)سه عنصر دانش را در فراشناخت اینگونه توصیف میکند:
1.دانش فراشناختی شخصی:بهطور خلاصه،این دانش به مجموعهی باورها و اطلاعاتی گفته میشود که فرد دربارهی طبیعت خود و سایر افراد انسانی آموخته است.همینتطور آگاهی دربارهی فرآیندهای فکری خویش و دیگران نیز از جملهی این دانش فراشناختی به حساب میآید.برای مثال شما ممکن است بدانید که:دوستتان از نظر عاطفی حساستر از شماست.مثال دیگر:شما ممکن است بدانید که از طریق گوش دادن،بهتر از خواندن یاد میگیرید.
2.دانش فراشناختی تکلیف:شامل آگاهیهای فرد دربارهی ماهیت یک تکلیف یادگیری و نوع پردازش موردنیاز آن است برای نمونه شما ممکن است بدانید که:این امتحان از نوع چهارگزینهای است و برای موفقیت در آن به کوشش کمتری در مقایسه با یک امتحان تشریحی نیاز دارید.
3.دانش فراشناختی راهبردها8:در برگیرندهی آگاهیهای فرد دربارهی انواع مختلف راهبردهای شناختی و فراشناختی است.همچنین دانش شرطی در زمینهی اینکه چه موقع و کجا میتوان از راهبردهای
راهبردهایی که با استفاده از آنها میتوان به توسعهی فراشناخت اقدام کرد: 1.تعیین اینکه«چه میدانیم»و«چه نمیدانیم» 2.بیان فکر و صحبت کردن دربارهی تفکرات شخصی 3.نشریهنویسی یا ثبت خاطرات 4.برنامهریزی و خودگردانی 5.گزارش کردن فرایندهای فکری 6.خودارزیابی
خاصی استفاده کرد از جمله این دانش به شمار میرود(قورچیان و همکاران،1377).
اما براون(1978)بر این سه عنصر فراشناخت تأکید میکند:
1.برنامه ریزی
2.بازنگری
3.تجدیدنظر
پاریز و وینو گرد9به دو جنبه از فراشناخت که کاملترین نظریه در این خصوص است اشاره میکند:
1.دانش و کنترل خود
2.دانش و کنترل فرآیند
کمک به رشد فراشناخت در دانش آموزان
آن براون از دانشگاه کالیفرنیا پیش گام تحقیق دربارهی فراشناخت است و مطالب زیادی را دربارهی کاربرد این پژوهشها در تدریس داشته است.
موارد ذیل که از تحقیقات براون اقتباس شده است به تکامل فراشناخت دانش آموزان کمک میکند:
1.به دانشآموزان باید کمک کرد تا درک کنند فعالیتهای مختلف یادگیری،انتظارات متفاوتی را بهوجود میآورد.مثلا دانشآموزان ابتدایی که لغات جدیدی را فرا میگیرند باید بدانند که خواندن فهرستی از لغات و یا حتی حفظ آنها بهترین روش یادگیری یا به کارگیری کلمات جدید نیست.روش مؤثرتر یادگیری،تعریف هر لغت و به کارگیری آن در موارد فراوان و متفاوت است.بهطور کلی،براساس تحقیقات مربوط به فراشناخت،معلمان نباید فقط محتوای درسی را به دانشآموزان خود بیاموزند،بلکه باید روش ارزیابی و شیوهی آماده شدن برای یادگیری را نیز آموزش دهند.
2.باید به دانشآموزان آموخت که در تنظیم مواد خواندنی از علائم و نشانههای بسیاری استفاده میشود.عنوان،مقدمه،خلاصه،علائم (مانند«مهمترین آنها عبارت است از...»)و مانند اینها اطلاعات مهمی را دربارهی ابعاد مهم یک متن عرضه میکند.
3.به دانشآموزان باید آموخت که اطلاع از شناخت خود،اثر مهمی در یادگیری دارد.دانشآموزان باید بیاموزند که ارتباط یافتههای جدید با دانستههای قبلی امکان یادآوری را افزایش میدهد.همتچنین باید بدانند که انگیزهی آنها برای یادگیری در کیفیت فراگیری تأثیر مستقیم دارد. علاوه بر این باید به دانشآموزان کمک کرد تا به نقاط ضعف و قوت خود پی ببرند و به هنگام یادگیری مواد چدید،این نقاط ضعف و قوت را در نظر داشته باشند.
4.باید به دانشآموزان روشهای عملی فراشناخت را آموخت.مثلا دو روش علمی بسیار خوب،تلخیص مطالب و تهیهی سؤال است. تحقیقات نشان میدهد که وقتی شاگردان خلاصه و یا«نمایی»از مواد خواندنی و درس برای خود تهیه میکنند به محفوظات درسی آنها افزوده میشود(خرازی،1375).
راهبردهایی که با استفاده از آنها میتوان به توسعهی فراشناخت اقدام کرد.این راهبردها از بلکی و اسپنس(1990)اقتباس شده است:
1.تعیین اینکه«چه میدانیم»و«چه نمیدانیم»:فراشناخت یعنی «تفکر دربارهی تفکر»و به عبارتی متمایز کردن دانستههای خویش از مجهولات است.همانوطر که وظیفهی یک مدیر،ادارهی یک سازمان است،وظیفهی یک اندیشمند نیز ادارهی افکار خویش است.بدین منظور او باید بتواند اطلاعات جدید را به مطالب پیشین ربط دهد،آگاهانه راهبردهایی را برای فکر کردن انتخاب کند و به برنامهریزی،بازبینی و ارزیابی فرآیندهای فکری خویش بپردازد.
2.بیان فکر و صحبت کردن دربارهی تفکرات شخصی:وقتی فرد در هنگام حل مسأله یا تصمیم گیری به بیان شفاهی افکار خویش بپردازد،کنترل و آگاهی بیشتری بر افکار خود پیدا میکند و در نتیجه آگاهی فراشناختی او تحریک میشود.
3.نشریه نویسی یا ثبت خاطرات:دانش آموز میتواند از طریق تهیهی نشریههایی که به ثبت فرایندهای تفکر اختصاص مییابد بر روی ا فکار خویش تعمق نماید.آنها در این نشریات دربارهی چگونگی حل تعارضها یا مشکلات می نویسند و بیان میدارند که چه چیزهایی در نظرشان مبهم است و چگونه با این ابهام برخورد میکنند.
4.برنامه ریزی و خودگردانی:هرگاه از دانشآموزان بخواهیم که طرح یا نقشهای برای یادگیری خویش تهیه و سپس بر اجرای آن نظارت کنند،آنها مشغول انجام یک تکلیف فراشناختی میشوند.برای مثال لازم است ابتدا پیشبینی کنند که برای انجام یک تکلیف به چه مقدار وقت و تلاش نیاز دارند و اطلاعات را از کجا و چگونه بهدست آورند. سپس برای جمعآوری،بازیابی و ترکیب اطلعات برنامهریزی کنند.
5.گزارش کردن فرایندهای فکری:این فعالیت سبب تحریک آگاهی از راهبردهای مختلف و مفید میشود و در سه مرحله صورت میگیرد:ابتدا معلم از دانشآموزان میخواهد که فعالیتی را مورد بررسی قرار دهند و در مورد احساسات و فرایندهای فکری خویش اطلاعاتی را جمعآوری نمایند.در مرحلهی دوم دانشآموزان به طبقهبندی اطلاعات میپردازند و مشخص میکنند که از چه راهبردهایی استفاده کردهاند و بالاخره در مرتحلهی سوم پیشرفت خویش را مورد ارزیابی قرار میدهند و ضمن حذف راهبردهای ضعیف و شناسایی راهبردهای مفید به جست وجوی روشهای بهتر در آینده اقدام مینمایند.
6.خودارزیابی10:تجارب خودارزیابی هدایت شده را میتوان از راه کنفرانسهای فردی و چکلیستهایی فراهم نمود که بر روی فرایندهای تفکر تأکید دارند،این ارزیابی کمکم خود به صورت مستقل انجام میگیرد.وقتی دانشآموزان بفهمند که فعالیت یادگیری در رشتههای مختلف یکسان است،میتوانند راهبردهای پیشین را به موقعیتهی تازه انتقال دهند.
علاوه بر راههای فوق میتوان از روش رایزنی11نیز بهمنظور افزایش رفتارهای فراشناختی افراد استفاده کرد.در این روش، دانشآموزان به صورت دو نفره به حل مسأله میپردازند بدینصورت که یکی از دانشآموزان در ضمن تصمیمتگیری و یا حل مشکل به بیان فرایندهای فکری خویش میپردازد و دانشآموزان دیگر با پرسیدن سؤالهایی به او کمک میکنند تا به روشنی فکر کند و تصمیم بگیرد (فولاد چنگ،1381).
نتیجه گیری
تحولات صنعتی و پیشرفت تکنولوژی بهطور قطع ریشه در توسعهی علمی دارد و کشورهای غیرصنعتی از یکسو بهدلیل ناتوانی در تولید علم و از سوی دیگر بهدلیل گسترش مونتاژ و تقلید دچار توسعهای ناموزون شدهاند.گستردگی و ناکارآمدی نظام آموزش و پرورش در تربیت افراد مولد در علوم و تکنولوژی نیز بیانگر دشواری فراوان جووامع مذکور در فرآیند علمی شدن آموزش و پرورش آنها بوده است و تکرار روشهای کهنه و ناکارآمد در نظام تعلیم و تربیت آن جوامع سبب تشدید کاهش قابلیت سازگاری و انطباق کودکان و نوجوانانشان با محیطهای به شدت متغیر آینده گردیده.
نظام تربیتی پیشرو به دنبال مهیا نمودن دانشآموزان امروز برای رویارویی با چالشهای بزرگ و کوچک جهان آنیده است و معلمان و مربیان این نظام میدانند که دیگر نقش سنتی آنان بهعنوان توضیحدهندگان کتابهای درسی و پرسشگران دروس به پایان رسیده و نسل آینده از آنها انتظار دارد تا تدوین کنندگان مهارتهای زندگی همانند تفکر خلاق،قدرت حل مسئله،تفکر انتقادی،افزایش توان جامعه پذیری و نظایر آن باشند و دانشآموزان را چنان به کارهای خلاق و مولد سوق دهند که آنان خود بتوانند راه خویش را در محیطهای پرفراز و نشیب آینده پیدا نمایند.
آشنایی با مبحث فراشناخت و نقش آن در فرآیند یاددهی-یادگیری، تلاشی است جهت برداشتن گامی مؤثر توسط مربیان و معلمان جامعه ی اسلامی ما تا در سایه ی آن بتوانند نسل جوان دانش آموزی را به قله های رفیع علم و دانش رسانیده و نهایتا در اثربخشی نظام آموزش و پرورش کشور نقش مؤثری را ایفا نمایند.
پی نوشت
(1) meta cognition
(2) jacobson
(3) fglavell
(4) brown
(5) procedural knowlodge
(6) condirional knowledge
(7) peclartive knowledge
(8) strategy
(9) paris and winogred
(10) self-evaluation
(11) mentoring
فهرست منابع
1.زندیپور،طیبه(1382)،«برنامهریزی تحصیلی و شغلی»،تهران:شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی.
2.فولاد چنگ،محبوبه(1381)،«فراشناخت و کاربرد آن در مشاورهی تحصیلی». فصلنامهی پیام مشاور،سال چهارم،شمارهی 7،تابستان 1381،انتشارات:ورای دانش.
3.قورچیان،نادرقلی و همکاران(1377).«نظریههای یادگیری و نظریهی فراشناخت در فرآیند یاددهی-یادگیری».تهران:انتشارات تربیت.
4.گلاور،جان ای-برونینگ،راجر.اچ(1375).«روانشناسی تربیتی،اصول و کاربرد آن».(علینقی خرازی،مترجم)تهران:مرکز نشر دانشگاهی
- لینک منبع
تاریخ: یکشنبه , 14 اسفند 1401 (17:54)
- گزارش تخلف مطلب