تربیت چیست؟

تربیت در نظر اکثر والدین چیزی جز تنبیه نیست، ولی واژه تربیت، در واقع به معنای تعلیم دادن یا پرورش، شامل مجموعه ای از روش های مثبت و منفی است. وقتی کودکان خود را تربیت می کنید، به آنها می آموزید که چطور رفتار کنند. پیش از آنکه انجام کاری را از آنها بخواهید، به آنها آموزش می دهید. شما برای آنها قالب های رفتاری می سازید تا آنچه را که از آنها انتظار دارید، ببینند. پیوسته به آنها می گویید که انجام چه کاری درست است و در صورت لزوم به آنها یادآور می شوید که کدام عملشان شایسته نیست.

روش صحیح تربیت فرزند

تربیت مؤثر بسته به سن رشدی کودک و موقعیت، می تواند متفاوت باشد. وقتی فرزند شما نیم نگاهی به شما می اندازد تا مطمئن شود عملی که انجام می دهد درست است یا نه، اگر کارش درست است، بگوییم" درسته، خوبه". واکنش تربیتی در قبال کودکی که تازه راه افتاده و دارد به طرف پریز برق می رود، یک "نه" قاطع و محکم است. وقتی در حال تلفن زدن، فرزند خردسالتان می خواهد مکالمه تلفنی شما را قطع کرده با شما صحبت کند، تربیت صحیح این است که به او توجه نکنید. اما اگر خود طفل تصمیم گرفت منتظر تمام شدن تلفن شما بشود، بهتر آنست که به او توجه کنید و نگاهی از سر لطف بر او بیاندازید. وقتی به کودک بزرگتری که روی موضوعی خاص پافشاری می کند، می فهمانید که قصد لجبازی دارد، درست عمل کرده اید. گاهی هم برای آنکه به کودک بیاموزیم که رفتاری غلط و مخالف میل شما انجام می دهد، روش مفید آن است که اجازه دهیم پیامدهای منفی آن را شخصا تجربه کند. " بله " ها اغلب از " نه " ها مؤثرترند، زیرا یک پاسخ مثبت به کودک می فهماند که رفتارش مورد پسند شماست.

مهارت تربیت فرزند، وظیفه ای یک روزه نیست و انضباط، با یک بار آموزش دادن حاصل نمی شود. پدر و مادر باید پایدار و جدی باشند تا روش های تربیتی شان مؤثر واقع شود. چیزهای زیادی برای یاد دادن به فرزندان وجود دارد که مستلزم وقت و حوصله است مانند ارزش ها، اعتقادات، و مهارت ها. به علاوه کودک شما همیشه برای آموختن درس آماده نیست. بنابراین پیشنهاد من این است که ابتدا خودتان کسب آرامش ( ریلکسیشن ) را بیاموزید. در آن صورت، با خونسردی بیشتر و مؤثرتر با حوادث غیر مترقبه و تلاش های ناموفق برخورد می کنید.

پس از آموختن روش های کسب آرامش، باید اهدافی را که در سر دارید و نیازهای کودکتان را ارزیابی کنید. اگر به این توصیه عمل کنید، در می یابید که باید منتظر چه عواقبی باشید. بعد باید عزمتان را جزم کنید و ثابت قدم باشید، با هدف سخن بگویید و گفته های خود را جدی بگیرید و آنها را رها نکنید. در نهایت باید با دیدی مثبت به تربیت فرزندتان اقدام کنید. در ذهن خود تصویری از آنچه می خواهید فرزندتان انجام دهد، بسازید و آن را به خاطر بسپارید تا چنانچه آن را انجام داد، به او بگویید که از کارش راضی هستید. وقتی کودک با انجام کارهایی که موافق میل شماست، رضایت شما را به دست آورد، به آن عادت می کند. حال اگر در شرایط خاصی بخواهید نارضایتی خود را از رفتارش نشان دهید، تأثیر آن به مراتب بیشتر از زمانی خواهد بود که به خاطر رفتارهای خوبش تشویق نشده است.

راهکارهای تشویق

1) رفتار کودک را تحسین کنید نه شخصیت او را

گفتن عبارت "پسر خوب" یا "دختر خوب" نمی تواند احساس مشخصی را به کودک القا کند، مگر آنکه کودک بتواند آن را با رفتارهای خویش ارتباط دهد. برای مثال به جای گفتن: " چه پسر خوبی" بگویید: من از طرز حرف زدنت با برادرت خوشم اومد.

2) از تحسین های ویژه استفاده کنید

هدف از تحسین کردن، افزایش رفتارهای شایسته است پس شما باید بر رفتارهای خاصی که مورد قبولتان هستند، تأکید کنید. هر چه تحسین شما اختصاصی تر باشد، کودک درست بودن کارش را بهتر درک می کند. برای نمونه وقتی صبح می بینید که فرزندتان رختخوابش را مرتب کرده، به جای گفتن " آفرین عزیزم" بگویید: " از این که امروز رختخوابت رو جمع کردی خیلی خوشم اومد ممنونم".

3) از رفتارهای پسندیده کودکان یاد داشتی تهیه کنید و در پایان روز یاد داشت ها را به کودکتان هم نشان دهید. این کار روش خوبی برای صحبت کردن در مورد وقایع هر روز است و با این کار هر دو شما احساس خوبی خواهید داشت.البته لازم نیست که در یادداشتتان توضیحات کاملی بنویسید.

4) هر پیشرفتی را تحسین کنید

تصور کنید که فرزند شما می خواهد همیشه مورد توجه باشد و با پریدن وسط حرف شما نمی گذارد که مکالمه تلفنی خود را تمام کنید. بار اول که سی ثانیه منتظر شد، صحبت کردن را متوقف کنید و به خاطر این کارش از او تشکر کنید و قبل از آنکه دوباره شروع به صحبت کنید، جوابش را بدهید. در فرصت مناسب بعدی برای زمان طولانی تری صبر کنید و سپس جوابش را بدهید. در واقع با این کار انتظار را در او شکل دهید. در ابتدای کار توقعتان را کم کنید تا به هدفتان برسید. هنگامی که رفتار جدیدی تثبیت شده است، برای حفظ آن لازم نیست کودک در مورد آن رفتار بخصوص به طور مداوم تمجید شود. در عوض به طور اتفاقی این کار را انجام دهید، مثلا هر پنج یا ده باری که کودک آن را انجام می دهد، از او تعریف کنید. توجه داشته باشید که برای هر رفتاری تعریف و تحسین را هرگز به طور کامل متوقف نکنید.

5) متناسب کردن نوع تحسین با سن و اخلاق کودک

برای نمونه در آغوش گرفتن، بوسیدن و دیگر نشانه های عملی محبت همراه با کلمات مهرآمیز برای کودکان خردسال مؤثرند اما برای کودکان بزرگتر بهتر آن است که از پیام های سری استفاده کنیم مثلا با چشمک یا اشاره دست به او بفهمانیم که به عمل خوبش توجه کرده اید. بعدا می توانید راجع به رفتار پسندیده اش با او صحبت کنید. بیشتر کودکان بزرگتر یک لحن آمیخته با شوخی را به تعریف و تمجید مستقیم ترجیح می دهند. برای نمونه گفتن جمله" عجب مستخدم با سلیقه ای اینجا بوده است! " پاسخ بهتری را در یک کودک دوازده ساله بر می انگیزد تا این جمله که " واقعا رختخوابت را خیلی خوب مرتب کرده ای".

به واکنش های فرزندتان نسبت به تعریف و تمجید توجه کنید تا متوجه شوید که به هدف زده اید یا خیر. اگر کودک تعریف های شما را نادیده می گیرد ولی بعدا آن رفتار خوب را تکرار می کند، در می یابید که تحسین مؤثر بوده است.

6) به خاطر داشته باشید که جملات تکراری خسته کننده می شوند و تأثیر خود را از دست می دهند، پس لازم است خلاق باشید. گاهی بهتر است یک یادداشت زیر بالش یا در کیف فرزندتان بگذارید و در آن از یک رفتار ناپسندش به طور خاص شکایت کنید. یا اجازه دهید در حالی که با عصبانیت در مورد اعمال نادرستش با یک دوست صحبت می کنید، به طور تصادفی حرف های شما را بشنود. برای تقویت اثرات تحسین می توانید یک جایزه را نیز با آن همراه کنید. به کودک بگویید که از کدام کارش خوشحال شده اید و به او وعده یک هدیه کوچک بدهید، ولی هدیه دادن را برای زمان های خاص بگذارید تا همیشه منتظر آن نباشد.

7) بلافاصله و بدون معطلی تحسین کنید

بخصوص در مورد کودکان خردسال نگذارید تا بین رفتار پسندیده او و پاسخ شما فاصله زیادی بیافتد. معمولا بین عمل کودک و واکنش ما می تواند با اشاره کوچک به موضوع پر شود. سپس در یادداشت روزانه ی رفتارهای خوب نوشته شود. وقتی یادداشت را به کودک نشان می دهید، چیزی هم به عنوان تحسین بگویید. مثلا بگویید: " وقتی می بینم به خواهرت هم کاغذ نقاشی میدی،خیلی خوشحال می شم".

8) تحسین را با علاقه بی قید و شرط بیامیزید

در مواردی که کودک فقط هنگام تحسین شدن مورد توجه والدینش قرار می گیرد، به تدریج نسبت به آن احساس نیاز می کند. برخی از والدین نگران آنند که مبادا کودکانشان فقط هنگامی که مورد توجه قرار می گیرند و تشویق می شوند، خوب رفتار کنند. برای رفع این مشکل، بهترین کار این است که پس از جا افتادن یک رفتار جدید رفته رفته از میزان تعریف و تمجید بکاهیم و آن را به طور موردی انجام دهیم. زیرا هر وقت کودک عملی شایسته انجام می دهد، والدینش برای تشویق کردن او حضور ندارند. مواقعی که به طور اختصاصی و با دید مثبت روی رفتار فرزندتان نظر می دهید، به کودک کمک کنید تا یک دید مثبت نسبت به خود به دست آورد و مراقب اعمالش باشد.

به کودک نشان دهید که حتی وقتی که در حال بررسی رفتارش نیستید نیز به او ارزش می دهید و بدون هرگونه قید و شرطی دوستش دارید. بغلش کنید، به او توجه کنید، به حرف هایش گوش دهید و به او اطمینان دهید که لازم نیست برای به دست آوردن علاقه شما نگران باشد.

9) همیشه به قولتان عمل کنید

یک کودک بخصوص اگر خیلی کوچک باشد، نسبت به تکمیل نشدن یا به تأخیر افتادن یک پاداش وعده داده شده، بسیار حساس است. کاری را که از عهده انجامش بر نمی آیید تعهد نکنید و در عین حال چیزی را جایگزین پاداشی که قولش را داده اید، نکنید. وقتی قول چیزی را دادید، پای آن بایستید.

10) به پاداش ها تنوع ببخشید

برای کمک کردن به تصمیم گیری در مورد پاداش، خواسته های کودکتان را بررسی کنید. از آنجایی که تمایلات کودکان دائما تغییر می کند، بررسی را هر چند وقت یکبار تکمیل کنید. برای کشف مجموعه پاداش های مؤثر، می توانید سوالات زیر را از فرزندتان بپرسید:

اگر بتوانید سه آرزو بکنید آنها چه هستند؟

اگر بنا باشد فقط یک چیز از بابا بخواهید، آن چیست؟

اگر قرار باشد چیز خاصی را از مامان بخواهید، آن چیست؟

چه حق تازه ای را می خواهی به دست بیاوری (بیشتر تلویزیون تماشا کنی، دیرتر برای خواب به اتاقت بروی، و یا...)؟

چه برنامه ای را می خواهی با دوستانت انجام دهی(به سینما بروی، بازی کنی، بستنی میوه ای بخری و...)؟

این بررسی یک فهرست کلی از پاداش های ممکن را در اختیار شما قرار می دهد. بهتر است فهرست را در قالب یک جدول به صورت پاداش های روزانه، هفتگی، و ماهیانه تقسیم بندی کنید تا بتوانید در زمان مقتضی از آنها استفاده کنید. برای نمونه:

پاداش روزانه: بستنی یا سایر خوراکی های مفید و مورد علاقه کودک

پاداش هفتگی: خواندن کتاب یا تماشای فیلم سینمایی

پاداش ماهیانه: خرید اسباب بازی

نویسنده: نیره آزادی نقش کارشناس ارشد مشاوره از دانشگاه علامه طباطبایی

منابع:

- کتاب چگونه با کودکم رفتار کنم نوشته دکتر گاربر

- کتاب راهنمایی و مشاوره کودک نوشته دکتر عبدالله شفیع آبادی