بخش اول

مقدمه

در هر خانه ای حداقل گاهی مشکلات خوابانیدن کودک در هنگام شب وجود دارد که خوابیدن را برای مادر و پدر غیر ممکن می سازد. راه رفتن در خواب، وحشت های شبانه، اضطراب از جدا شدن و بی خوابی ایجاد شده در اثر یک بیماری و یا هیجان بیش از حد می تواند در هر زمان و در هر خانواده ای روی دهد. نیازهای خواب کودکان و والدین یکسان نیست. هر کس نیازمند مراحلی در خواب است که یکی از آنها مرحله ی "خواب توأم با حرکات سریع چشم" و دیگری مرحله آهسته (ارتدوکس) نامیده می شود.

مرحله ارتدوکس شامل چهار مرحله تدریجا عمیق شونده خواب است که در افراد بالغ و در کودکان بزرگتر در چرخه های حدودا 90 دقیقه ای در هنگام شب تکرار می شود. کودکان کم سن تر نیز همین مراحل را می گذرانند، ولی این چرخه ها در آنها تنها حدود پنج دقیقه طول می کشد. این بدان معناست که نوزادان و کودکان خواب سبک تری دارند. هشتاد درصد خواب افراد بالغ عمیق است، در حالی که تنها پنجاه درصد خواب نوزادان عمیق است.

به اعتقاد بسیاری از متخصصان کودک، الگوی کلی خواب کودک بدین ترتیت است که یک کودک دو ساله به طور متوسط به دوازده ساعت خواب در شب، به علاوه یک تا دو ساعت چرت بعد از ظهر نیاز دارد. در شش سالگی،کودک هنوز نیازمند دوازده ساعت خواب ولی با چرت های کوتاه تری است.. توجه داشته باشید که این زمان ها متوسط زمان خواب هستند و کودکی که ساعات بیشتر یا کمتری را می خوابد، لزوما غیر طبیعی نیست.

مقاومت کودک برای خواب

کودکان به دلایل متعددی ممکن است در برابر رفتن به رختخواب مقاومت نشان دهند:

از تاریکی و یا به موقع بیدار نشدن می ترسند.

هنگام تنهایی احساس ناامنی می کنند.

ترجیح می دهند بازی کنند و یا تلویزیون تماشا کنند.

دوست دارند والدین به انها توجه نشان داده و انها را همراهی کنند.

مشخص نبودن زمان خواب و عدم قاطعیت والدین

پیشنهاداتی در جهت رفع مشکل دیر خوابیدن کودکان:

زمان مشخصی برای خوابیدن کودک تعیین کنید.

در مورد یک زمان مشخص برای خوابیدن کودک تصمیم بگیرید و به آن پایبند باشید. این به معنی انعطاف ناپذیر بودن شما نیست. برای مثال زمان خواب کودک ساعت هشت است و پدرکودک تازه از راه رسیده، در این صورت شما می توانید برای مثال سی دقیقه فرصت بیشتر برای کودک قائل شوید، ولی در کل هر چقدر اقتدار بیشتری در تعیین زمان خوابیدن داشته باشید، آسان تر می توانید کودک را در یک زمان مشخص به رختخواب بفرستید. نکته دیگر اینکه تاریک شدن هوا را به عنوان زمان به رختخواب فرستادن کودک تعیین نکنید چون این زمان با تغییر فصول عقب و جلو می شود و شما دچار مشکل می شوید.

از چیزهایی که به کودک آرامش می دهند به نفع خود استفاده کنید.

کودکان خردسال و خصوصا کودکان نوپا از طریق بعضی رسوم، تکرار برخی کارها، و یا ازطریق اشیاء خاص، احساس امنیت عاطفی می کنند. برای مثال:

کودک دوست دارد اسباب بازی و یا عروسک خاصی را هرشب با خود به رختخواب ببرد.

کودک مایل است که اعضای خانواده را قبل از رفتن به رختخواب ببوسد.

کودک دوست دارد همه قبل از خوابیدن به بالین او بیایند و او را ببوسند.

مراسم شب هنگام و اشیائی مثل پتوی قدیمی، چادر مادر، عروسک ها یا حیوانات پارچه ای که بعضی از کودکان به انها وابسته اند، به کودک کمک می کنند تا از افراد مورد علاقه خود جدا شود و نیز مرحله بین بیداری و به خواب رفتن را راحت تر طی کند. چیزهای مورد علاقه کودک خود را مسخره نکنید ولی در عین حال اجازه ندهید که دردسر زا شوند. تعداد اسباب بازی هایی که می تواند به رختخواب ببرد را محدود کنید.

یک برنامه شبانگاهی تعیین کنید.

یک برنامه منظم شبانگاهی می تواند کودکان را از اینکه هنگام خواب و استراحت فرارسیده است آگاه کند. برای این کار برنامه عادی خانواده و خواسته های کودک را در نظر بگیرید. الگویی را که برای ادامه آن مصمم نیستید، شروع نکنید. برنامه شبانه باید در کل روز یک احساس امنیت و نزدیکی آرام بخشی را ایجاد کند. این برنامه می تواند تنها صحبت در مورد روزی که گذشت و یا آمادگی برای فردا باشد. قصه گفتن و یا دادن یک خوراکی در ساعت مقرر خواب، به کودک کمک می کند بفهمد الآن زمان خوابیدن است.

با علامت هایی برنامه را مشخص کنید تا کودک از آغاز برنامه شبانه آگاه شود. می توانید خیلی ساده به کودک بگویید:"وقتی این نمایش یا این کارتون تموم بشه وقت خوابه!" یا می توانید با کاغذ رنگی یک دایره درست کنید و روی آن با برچسب های جذاب، زمان بازی،زمان قصه، و زمان خواب را مشخص کنید. وسط دایره را سوراخ کنید و روی آن یک فلش نصب کنید. دایره کاغذی را روی دیوار نصب کنید. هنگامی که زمان خواب کودک فرا رسید، فلش را به سمت زمان خواب بچرخانید. یا می توانید روی کاغذ یک ساعت بکشید، طوری که زمان خواب را نشان دهد و آن رانزدیک ساعت واقعی قرار دهید. هنگامی که ساعت واقعی همان ساعتی را نشان داد که ساعت کاغذی نشان می دهد، زمان خواب کودک فرارسیده است.

پیش از خواب کودکان را آرام کنید. بازی هایی که نیازمند فعالیت زیاد هستند،برای ساعت قبل از خواب مناسب نیستند. کودک باید نیم ساعت قبل از خواب به فعالیت های ارام بپردازد. برنامه پیش از خواب می تواند شامل نظافت، مطالعه کردن، شنیدن قصه و یا موسیقی ملایم، خواندن کتاب خاص یا ترانه های کودکانه باشد. به طور ایده آل آماده شدن برای خواب باید شامل نوازش کودک و زمان نزدیکی و محبت بین شما و او باشد. او باید در این هنگام احساس امنیت و آرامش بیشتری کند.

انعطاف پذیر باشید ولی بدانید که چطور برنامه را قطع کنید. اجازه وقت گذرانی ندهید. برای مثال قانع نشوید که یک داستان دیگر برای کودک بخوانید و به جای آن تعداد داستان هایی را که قرار است بخوانید را از قبل تعیین کنید. از یک تایمر کمک بگیرید. برای مثال بگویید: " تا ده دقیقه دیگه که تایمر زنگ می زنه،وقت خوابه و باید چراغها خاموش بشن!".

در مورد ترس ها و نگرانی های کودک با او صحبت کنید.

کودک را تشویق کنید تا در مورد مسائل و مشکلاتش با شما صحبت کند تا بتوانید آنها را برطرف کنید. کمی او را نوازش کنید.

با استفاده از راهنمایی های زیر با بی قراری کودک کنار بیایید.

• راهکارهای زیر در مورد کودکانی است که پس از اجرای برنامه شبانه و فرستاده شدن به رختخواب پس از چند دقیقه اتاق را ترک کرده و بهانه جویی می کنند:

مجددا کودک را به رختخواب بفرستید و تایمر آشپزخانه را روی یک دقیقه تنظیم کنید. به او بگویید که قبل از اینکه زنگ به صدا درآید، شما به اتاق او بر می گردید. در رختخواب بودن او را بر حسب زمانی که در رختخواب می ماند پاداش دهید. این پاداش می تواند"نوازش" یا چیز دیگری مثل شکلات صبحانه باشد. در صورت لزوم تایمر را دوباره تنظیم کنید، سپس در اتاق بنشینید و مطالعه کنید تا کودک به خواب رود.

به کودک یاد بدهید که چگونه آرام بگیرد تا بتواند به خواب رود.

به کودک یک جعبه شبانگاهی بدهید و هر چیزی را که فکر می کنید لازم است در آن بگذارید: یک لیوان یا بطری کوچک آب، چراغ قوه، اسباب بازی مورد علاقه کودک، یک رادیو یا ضبط کوچک که کودک بتواند قبل از خواب به آن گوش دهد.

کودکان خردسالی که به سنی رسیده اند که می توانند حرف بزنند معمولا نیازمند برخورد قاطع شما هستند. فرض کنید که وسائل خواب کودک را آماده کرده اید و برای چندمین بار او را بوسیده اید و به او شب بخیر گفته اید. درحالی که اتاق را ترک می کنید، به او بگویید:"شب بخیر، من به اتاق خودم می روم، شب بخیر!" در این حال در را ببندید و مجددا به اتاق بر نگردید. مهم نیست که چقدر ناآرامی می کند، این کار را برای بیست دقیقه ادامه دهید مگر اینکه دلیلی داشته باشد که کودک واقعا مشکلی پیدا کرده است. اگر بعد از بیست دقیقه کودک هنوز گریه می کند، به اتاق او برگردید و به او بگویید که باید همین الان بخوابد. در صورت لزوم این روش را هر شب تکرار کنید تا کودک متوجه شود که شگردهای او دیگر کارساز نیستند. اگر کودک گریه کردن را متوقف کرد تا زمانی که مطمئن نشده اید که کودک خوابیده، به اتاق برنگردید. در غیر این صورت باید یکبار دیگر با کودک در اتاق بمانید.

از یک جدول هم می توانید استفاده کنید. جدول شبانگاهی معمولا برای کودکان حدود سه سال مفید است. آنها امتیاز می آورند و با جمع این امتیازها، جایزه ای را خواهند برد. ابتدا برای پنج دقیقه ماندن در بستر به کودک امتیاز دهید و سپس زمانی را که باید کودک برای گرفتن نمره مشخصی در رختخواب بماند را افزایش دهید.

با کودک بحث نکنید و درگیر نشوید. اگر کودک شما عادت کرده که کار خودش را بکند، شما احتمالا مجبور خواهید بود که از او تبعیت کنید. منتهی کودک باید عواقب منفی کار خودش را ببیند. برای مثال روز بعد می توانید او را از یک مزیت خاص محروم کنید یا اینکه شب بعد او را زودتر به رختخواب بفرستید.

همکاری کودک را تقویت کنید.

هم با حرف و هم با عمل کودک را به خاطر همکاریش در شب تشویق کنید. و یا به اصطلاح به او پسخوراند یا feedback دهید. در روانشناسی منظور از پسخوراند، پاسخ شفاهی یا عملی به رفتار یک فرد توسط فرد یا یک گروه است. برنامه شبانگاهی تنظیم کنید و تمام برنامه را یکباره به اجرا بگذارید. از آنجا که گاهی مشکل است که یک رفتار تثبیت شده را تغییر دهید، ممکن است نیاز پیدا کنید که ابتدا به کودک جایزه بدهید تا کمی به راه بیاید.. چنانچه زمان خواب به صورت یک درگیری دائم درآمده است، ممکن است جداول امتیاز برای شما مفید باشد. در ابتدا هر شب به وقت شناسی و در رختخواب ماندن کودک جایزه بدهید. جایزه ها می توانند شامل تماشای یک برنامه اضافه در شب بعد، رو تختی های زیبا و دوست داشتنی، شکلات روی بالش، یک خوراکی ویژه قبل از خواب فردا شب باشد. در همان حال نمراتی که کسب می کند را با هم جمع کنید تا جایزه ی بزرگتری را که زمان بیشتری طول می کشد تا به آن برسد،دریافت کند. جایزه ویژه بایستی از روی لیست اشیاء و یا فعالیت هایی که کودک تقاضا کرده است، انتخاب شود.

نویسنده: نیره آزادی نقش کارشناس ارشد مشاوره از دانشگاه علامه طباطبایی

منابع:

- کتاب راهنمایی و مشاوره کودک نوشته دکتر عبدالله شفیع آبادی

- کتاب چگونه با کودکم رفتار کنم نوشته دکتر گاربر و ترجمه شاهین خزعلی و همکاران